Przyroda w Gminie Włodowice

Podłoże opisywanego obszaru zbudowane jest z bardzo miąższej warstwy skał mezozoicznych zalegających na skałach paleozoicznych.

Poza niewielkimi wychodniami osadów triasu górnego w Dolinie Warty, obszar całej Gminy Włodowice zbudowany jest z osadów wieku jurajskiego (201-150 mln lat). Obniżenie Górnej Warty zbudowane jest z lądowych (bagienne, lagunowe) i morskich osadów jury dolnej i środkowej. Osady te, szczególnie sekwencja „częstochowskich iłów rudonośnych”, stały się źródłem surowca dla licznych cegielni, oraz kopalni wydobywających rudy żelaza (sferosyderyty). Kopalnie takie funkcjonowały jeszcze do 2 połowy XX w. w Rudnikach i między Włodowicami a Parkoszowicami.

Na linii Góra Włodowska – Włodowice – Parkoszowice – Skałka możemy podziwiać jeden z najciekawszych i najczytelniejszych fragmentów kuesty, czyli progu denudacyjno-strukturalnego stanowiącego (około 80-100m wysokości) naturalną zachodnią granicę Wyżyny Częstochowskiej. Ma ona zatokowy przebieg a jej krawędź rozcięta jest licznymi dolinkami erozyjnymi. Odsłaniają się tu skały pogranicza jury środkowej i górnej. Ponadto możemy znaleźć bardzo ciekawe i dobrze zachowane skamieniałości organizmów zasiedlających morze sprzed ponad 160mln lat.

Powyżej kuesty powszechnie występują naturalne wychodnie wapieni skalistych i uławicowione górnej jury (oksford). Z wapieni płytowych zbudowane są mniej wybitne wzgórza i rzadko tworzą one naturalne odsłonięcia, częściej z tego typu skałami zetkniemy się w bardzo licznych, lokalnych, starych łomach gospodarczych.

Rzeźba i ukształtowanie terenu są ściśle powiązane z geologią podłoża, tak więc zachodnia część Gminy poniżej kuesty łagodnie opada ku Warcie, powyżej mamy rozległy, pofalowany płaskowyż z górującymi pasmami niewysokich skalistych wzniesień. Pasma skałek to w większości pozostałość bioherm i zbudowane są z odpornego na wietrzenie wapienia skalistego, tworzącego tak charakterystyczne ostańce skalne i powstałe w ich wnętrzach liczne jaskinie krasowe. Rozległe obniżenia terenu wysłane wodnolodowcowymi piaskami tworzą sieć suchych dolin, tylko w okresach roztopów i nawalnych deszczy prowadzących niewielkie okresowe potoki. Wyjątkiem jest powstała na tektonicznym założeniu dolina Białki, którą stale zasilają wydajne wywierzyska (źródła) w Zdowie.

Rzeźba obszaru dzisiejszej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Progu Lelowskiego i ich najbliższego sąsiedztwa została ukształtowana w 4 zasadniczych etapach:

- tworzenie się morskich i lądowych skał osadowych ery mezozoicznej,

- paleogeńskie i neogeńskie ruchy tektoniczne orogenezy alpejskiej i procesy erozji starszych skał po ostatecznym ustąpieniu morza z tych terenów (kształtowanie powierzchni zrównań, procesy krasowe w tym modelowanie ostańców skalnych, powstawanie systemów jaskiniowych, wycinanie głębokich dolin i obniżeń),

- plejstoceński okres zlodowaceń, który ponownie przemodelował ostańce skalne i poprzez akumulację olbrzymich ilości osadów piaszczystych i lessów doprowadził do znacznego złagodzenia rzeźby terenu,

- holocen to kolejny, ostateczny etap modelowania dolin rzecznych i wierzchowin, rozwój rzeźby lessowej oraz szczególnie widoczne od średniowiecza, przekształcenia terenu przez działalność człowieka.

Z tym ostatnim związane są głównie przemiany w stosunkach wodnych i szacie roślinnej m.in. powstawanie i zanikanie zbiorowisk naskalnych i kserotermicznych, wyrąb lasów, melioracja terenów podmokłych.

Jaskinie, grupy skalne:

1. Skały Rzędkowickie, jeden z najwspanialszych murów skalnych Północnej Jury (Rzędkowice),

2. Wilczy Kamień i Sarnie Skały (Rzędkowice).

3. Częściowo Skały Podlesickie.

4. Częściowo Skały Morskie.

5. Okiennik Mały (Morsko).

6. Skała Popielarka (Morsko).

7. Jaskinia Sopli Lodu (Skałki Rzędkowickie, zwiedzanie nie sprawia żadnych trudności).

Wody powierzchniowe i podziemne :

Gmina w przeważającej części poprzez dopływy Pilicy stanowi dorzecze Wisły, tylko zachodni fragment należy do dorzecza Warty. Dział wodny Wisła – Odra biegnie w przybliżeniu przez Górę Włodowską, Włodowice, Skarżyce.

Centrum Gminy, podobnie jak obszar innych gmin leżących w głównym paśmie Wyżyny Częstochowskiej, jest obszarem suchym o licznych terenach bezodpływowych i niewielkiej ilości cieków powierzchniowych.

W północnej części płynie:

1. Białka (Białka Zdowska)

Lewobrzeżny 16,8km dopływ Krztyni, swój początek bierze w Zdowie w zespole typowych wywierzysk krasowych odwadniających centralą część Wyżyny Częstochowskiej. Na terenie Gminy jej stały bieg liczy nieco ponad 2,5km.

Część południowa i zachodnia odwadniana jest przez liczne, jednak niewielkie potoki i strugi wpadające bezpośrednio do Warty:

2. Potok Rak, płynie w granicy sołectwa Rudniki i Gminy Zawiercie,

3. Parkoszowicki Potok, ok. 11km prawobrzeżny dopływ Warty, z czego na teren Gminy przypada ok. 6km co czyni go najdłuższym potokiem Gminy. Źródła zlokalizowane są w pobliżu Parkoszowic, a przy drodze 1713S utworzono na nim zbiornik rekreacyjny o powierzchni ok. 3ha.

4. Potok Budzisko, niewielka kilkukilometrowa struga mająca swe źródła na kueście, prawobrzeżny dopływ Warty.

Na terenie Gminy Włodowice w okolicach Góry Włodowskiej zlokalizowane są niewielkie stawy hodowlane i zbiornik retencyjno-rekreacyjny o powierzchni ok. 3ha.

Źródła:

1. Źródło spod Skały – typowe krasowe wywierzysko z wypływem ze skalnej szczeliny niewielkiego ostańca skalnego w okolicach Zdowa.

2. Zespół wydajnych źródeł w Zdowie – Pile (Młyny).

3. Źródło przy drodze Zdów – Dobrogoszczyce.

Wzdłuż krawędzi całej kuesty (progu strukturalno-denudacyjnego) licznie występują niewielkie źródła i wysięki związane ze specyficzną budową geologiczną m.in. w Rudnikach, na Skałce, w Parkoszowicach, we Włodowicach (Głowienna Góra i dawny park pałacowy), na Górze Włodowskiej.

Przyroda ożywiona:

Na terenie Gminy obserwuje się znaczne zróżnicowanie przyrodnicze:

- część zachodnia tj. Dolina Warty to obszar porośnięty częściowo suchymi borami sosnowymi, częściowo lasem mieszanym, a w dolinach potoków łęgami i olsami. Tereny nie zalesione, w tym znaczne obszary zdegradowane wydobyciem rud żelaza, porastają zbiorowiska zmiennowilgotnych łąk i torfowisk, a suche garby zajęte są przez rośliny kserotermiczne. Powyżej kuesty dominują zbiorowiska kserotermiczne, suche bory sosnowe, na wzgórzach grądy i buczyny. Na licznych zespołach skalnych wykształciły się tak charakterystyczne dla Jury murawy naskalne i kserotermiczne.

Do najważniejszych zbiorowisk zaliczyć należy:

formacje z jałowcem pospolitym Juniperus communis na wrzosowiskach lub nawapiennych murawach,

suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion),

murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallentis),

zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) ,

ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium),

niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris),

górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk ,

wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis,

jaskinie nieudostępnione do zwiedzania,

żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion),

ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion),

grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum),

jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-Acerion pseudoplatani) ,

łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy żródliskowe).

Świat zwierząt dzięki obecności w części zachodniej znacznie zróżnicowanych i dużych kompleksów lasów oraz nieużytków jest obszarem znacznej różnorodności świata zwierząt. Poza gatunkami powszechnymi w lasach Doliny Warty bytuje niewielka populacja łosi, znalazły tu schronienie stosunkowo duże stada jeleni, są to również tereny lęgowe żurawi, myszołowów i wielu innych gatunków. W potokach zamieszkały bobry i wydry. Na kueście bytuje kilkanaście gatunków płazów i gadów, w tym bardzo liczne zaskrońce i żmije. Na terenach występowania muraw naskalnych i kserotermicznych ogromne bogactwo osiągnął świat bezkręgowców. Podobnie, jak w przypadku pozostałych gmin położonych w centrum Wyżyny, niewątpliwym symbolem świata zwierząt są nietoperze, których kilkanaście gatunków spotkać można na terenie Gminy. 

Parki krajobrazowe:

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd

Największy z Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, utworzony w latach 80-tych XX w. Jego powierzchnia to ponad 600km², obejmuje najwartościowszą część Wyżyny Częstochowskiej i niewielkie fragmenty sąsiednich regionów.

Akcentem dominującym w krajobrazie są ostańce zbudowane z wapieni górnojurajskich, liczne jaskinie i schroniska skalne, źródła i inne obiekty związane ze zjawiskami krasowymi. Urozmaiceniem krajobrazu są liczne suche doliny i obniżenia terenu wypełnione piaskami rzecznolodowcowymi i eolicznymi związanymi z okresem zlodowaceń. Obszar Parku charakteryzuje się stosunkowo rzadką siecią wód powierzchniowych, odwadniany jest niewielkimi dopływami Warty i Pilicy, które to rzeki biorą swój początek w jurajskich wywierzyskach oraz przez Przemszę i jej dopływy.

Dzięki specyficznym uwarunkowaniom przyrody nieożywionej Park jest jednym z najbogatszych w Polsce obszarów przyrodniczych, opisano tu ponad 1300 gatunków roślin, ok. 3000 gatunków bezkręgowców i setki gatunków kręgowców. Do najwartościowszych grup zaliczyć należy gatunki związane z biotopami jaskiń, muraw kserotermicznych, naskalnych i napiaskowych oraz grądami i buczynami.

Jednak Park to nie tylko walory przyrodnicze. Nazwę swą wziął od Orlich Gniazd, czyli ruin średniowiecznych warowni wznoszonych na szczytach ostańców skalnych. Poza grodziskami, zamkami i pałacami liczne są zabytki sztuki sakralnej i związane z budownictwem ludowym. Na uwagę zasługują relikty związane z wydarzeniami Powstań Narodowych, Wielkiej Wojny i Drugiej Wojny Światowej.

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd chroni zachodnią i północno-zachodnią część Gminy.

Obszary Natura 2000 :

1.  Ostoja Kroczycka (PLH240032)

Obszar obejmuje pasma Skał Kroczyckich, Podlesickich, Rzędkowickich i in. w środkowej części Wyżyny Częstochowskiej, z licznymi malowniczymi ostańcami skał wapiennych, ze ścianami kilkudziesięciometrowej wysokości. Tworzą one priorytetowe siedliska "wapienne ściany skalne...".
Olbrzymim walorem obszaru są występujące tu jaskinie (około 20 większych obiektów jaskiniowych), np. jaskinia Piętrowa Szczelina z bogatą szatą naciekową w dolnych partiach, stanowiąca zimowisko nietoperzy z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej oraz środowisko życia dla kilkudziesięciu gatunków bezkręgowców.
Teren w 82 % porastają lasy, w tym: iglaste (drzewostany sosnowe) – 47% powierzchni, liściaste (ciepłolubne buczyny storczykowe) – 19%, a mieszane – 16%. Tereny rolne zajmują 17%. Bardzo cenne są zbiorowiska roślinne związane z podłożem wapiennym. Na wschód i na południe od ośrodka rekreacyjnego Morsko oraz na południowych, południowo-zachodnich i zachodnich stokach Gór: Pośredniej, Popielowej, Łysak i Jastrzębnik w Skałach Kroczyckich znajdują się najcenniejsze płaty rzadkiej w Polsce buczyny storczykowej, drzewostany ponad 100 letnie, z osobnikami osiągającymi średnicę ok. 80 cm. Licznie występują tu gatunki z rodziny storczykowatych: Cephalantera alba - buławnik wielkokwiatowy, Cephalantera longifolia - buławnik mieczolistny, Epipactis helleborine - kruszczyk szerokolistny, Epipactia atrorubens - kruszczyk rdzawoczerwony, Neotia nidus-avis - gnieźnik leśny, Platantera biforia - podkolan biały. W sumie zajmują one 78,4 ha.
Na północnych stokach wzgórz znajdują się rozległe, doskonale zachowane płaty żyznej buczyny sudeckiej na granicy występowania.
Buczyna storczykowa zajmuje eksponowane partie grzbietowe oraz stoki południowe i zachodnie, zaś żyzna buczyna górska porasta stoki północne i wschodnie. Jest to typowe dla buczyn na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej.
Bezleśne stoki natomiast zajmują zarośla ze szakłakiem, dereniem, głogami, tarniną i leszczyną oraz fragmenty muraw ciepłolubnych i roślinność naskalna. W wielu miejscach dużą powierzchnię porastają priorytetowe płaty jałowca pospolitego na podłożu wapiennym.
Na skałach rozwinęły się murawy naskalne i zbiorowiska paproci szczelinowych, z rzadkimi gatunkami roślin, m.in.: goździk siny Dianthus gratianopolitanus, kostrzewa blada Festuca pallens, skalnica gronkowa Saxifraga paniculata (relikt glacjalny).