Przyroda w Gminie Szczekociny

Podłoże opisywanego obszaru zbudowane jest z bardzo miąższej warstwy skał mezozoicznych zalegających na skałach paleozoicznych. Na powierzchni bardzo rzadko w naturalnych odkrywkach, a zazwyczaj w płytkich sztucznych przekopach odsłaniają się silnie scementowane piaskowce albu (dolna kreda) oraz margle i wapienie margliste mastrychtu (górna kreda). Zazwyczaj jednak są one przykryte osadami czwartorzędowymi w postaci glin zwałowych, piasków fluwioglacjalnych i eolicznych miejscami także lessów, a w dolinach osadami rzecznymi.

Zachodnią i południową część obejmuje mezoregion Progu Lelowskiego, krainy łagodnych wzgórz z dobrze rozwiniętą rzeźbą lessową. W okolicach Ołudzy doskonale czytelny w krajobrazie znacznie zerodowany próg strukturalny (kuesta kredowa). Obszar ten odwadniany jest przez Żebrówkę i Krztynię, których doliny nawiązują do tektoniki warstw podłoża. Większość gminy, w tym Dolina Pilicy, zaliczana jest do Niecki Włoszczowskiej. Prawy, wschodni, brzeg doliny jest wyraźniej zarysowany, powyżej kompleksy zalesionych wydm. Tylko niewielki wschodni kraniec terenu, w okolicach miejscowości Goleniowy, wchodzi w obszar Płaskowyżu Jędrzejowskiego (Niecka Nidziańska).

Na powierzchni terenu występują niewielkie eratyki (polodowcowe głazy narzutowe).

Rzeźba obszaru dzisiejszej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Progu Lelowskiego i ich najbliższego sąsiedztwa została ukształtowana w 4 zasadniczych etapach:

- tworzenie się morskich i lądowych skał osadowych ery mezozoicznej,

- paleogeńskie i neogeńskie ruchy tektoniczne orogenezy alpejskiej i procesy erozji starszych skał po ostatecznym ustąpieniu morza z tych terenów (kształtowanie powierzchni zrównań, wycinanie dolin i obniżeń),

- plejstoceński okres zlodowaceń, który ponownie przemodelował krajobraz i poprzez akumulację olbrzymich ilości osadów piaszczystych i lessów doprowadził do znacznego złagodzenia rzeźby terenu.

- holocen to kolejny, ostateczny etap modelowania dolin rzecznych i wierzchowin, rozwój rzeźby lessowej, oraz szczególnie widoczne od średniowiecza, przekształcenia terenu przez działalność człowieka.

Z tym ostatnim związane są głównie przemiany w stosunkach wodnych i szacie roślinnej m.in. powstawanie i zanikanie zbiorowisk naskalnych i kserotermicznych, wyrąb lasów, melioracja terenów podmokłych.

Wody powierzchniowe  :

Głównymi rzekami przepływającymi przez teren Gminy, w całości należącymi do dorzecza Wisły są:

1. Pilica

Pilica jest najdłuższym lewym dopływem Wisły, do której wpływa w okolicach Ostrówka. Długość rzeki wynosi 332km wg najnowszych pomiarów IMGW. Obszar źródliskowy charakteryzuje się sporą zmiennością, można przyjąć okolice kirkutu w miejscowości Pilica na Wyżynie Krakowsko Częstochowskiej, ok. 2km od rynku na wysokości ok. 350 m n.p.m. Na obszarze Gminy Szczekociny koryto w większej części zachowało swój naturalny, stosunkowo wąski i silnie meandrujący bieg z licznym powalonymi drzewami w nurcie. Dla kajaków turystycznych spławna na całej długość odcinka gminnego wynosi około 23km, jednak zorganizowane i regularne spływy prowadzone są na 15km odcinku od Szczekocin do Przyłęku. Średnia prędkość nurtu na tym odcinku oceniana jest na 0,6-0,8 m/s (dość szybki).

2. Krztynia

Niesamowicie malowniczy, krótki (25,5km) lewy dopływ Pilicy, źródła w okolicach Siamoszyc (gmina Kroczyce) w centrum Jury Północnej, poprzecznie przecina Próg Lelowski. Na terenie gminy jej bieg liczy około 8km, od Grabca do ujścia do Pilicy między Tęgoborzem a osadą Bógdał.

3. Żebrówka

Prawobrzeżny dopływ Krztyni, odwadnia Próg Lelowski płynąc na znacznym odcinku równolegle do górnego biegu Pilicy. Źródła w Siadczy (gmina Pilica), długość około 28km (wg najnowszych pomiarów IMGW),   w tym ok. 11km na terenie gminy Szczekociny.

Na terenie gminy funkcjonują kompleksy stawów hodowlanych o powierzchni prawie 65ha, brak jest większych naturalnych otwartych zbiorników wodnych.

Obszar gminy charakteryzuje się dużą zmiennością biotopów i różnorodnością przyrodniczą. Do najważniejszych zbiorowisk zaliczyć należy:

wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi,

brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami z Littorelletea, Isoëto-Nanojuncetea,

starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion,

nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników Ranunculion fluitantis,

zalewane muliste brzegi rzek,

suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion),

górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion - płaty bogate florystycznie),

zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion),

ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium),

niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris),

torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe),

torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji,

torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea),

grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum),

pomorski kwaśny las brzozowo-dębowy (Betulo-Quercetum),

bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne),

łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy żródliskowe),

sosnowy bór chrobotkowy (Cladonio-Pinetum i chrobotkowa postać Peucedano-Pinetum.

Świat zwierząt jest równie bogaty szczególnie w gatunki związane ze środowiskiem wodnym m.in.

bocian biały [ptak ]
bocian czarny [ptak ]
bóbr europejski [ssak]
kumak nizinny [płaz ]
minóg ukraiński [ryba ]
traszka grzebieniasta [płaz ]
wydra [ssak]
żuraw [ptak ]

Na omawianym obszarze odnotowano ponad 300 taksonów owadów, powyżej 215 gatunków ptaków oraz inne wszystkie gatunki powszechne.

1. Dolina Górnej Pilicy (PLH260018)

Ostoja obejmuje jeden z większych ciągów ekologicznych zlokalizowanych w naturalnych dolinach rzecznych w kraju. Występują tutaj zbiorowiska łąkowe (6410 i 6510), bardzo dobrze zachowane lasy łęgowe, bory bagienne, rzadziej bory chrobotkowe. Obszar ma też znaczenie dla ochrony starorzeczy. W ostoi zlokalizowane są liczne populacje gatunków roślin chronionych i ginących (ponad 60).

Wzdłuż koryta ciągną się gęste zarośla wierzbowe oraz lasy nadrzeczne,    o silnie zróżnicowanych drzewostanach, którym towarzyszą podmokłe łąki, charakteryzujące się dużą różnorodnością biologiczną: bogactwem fauny   i flory, zwłaszcza gatunków związanych z siedliskami wilgotnymi. Powierzchnia licznych bagien i torfowisk systematycznie się kurczy w wyniku naturalnych zmian sukcesyjnych oraz zabiegów melioracyjnych.
Dolina Górnej Pilicy należy do najistotniejszych ostoi fauny w Polsce środkowej. Jedne z najliczniejszych i najlepiej zachowanych populacji w tej części kraju mają tu: bóbr europejski, traszka grzebieniasta, kumak nizinny, minóg ukraiński, koza, głowacz białopłetwy, trzepla zielona, czerwończyk fioletek i zatoczek łamliwy. Przy czym populacje trzepli zielonej, czerwończyka fioletka i zatoczka łamliwego należą do kluczowych w skali kraju.
Wśród rozlewisk w Dolinie Pilicy występują liczne mikrosiedliska dogodne dla występowania poczwarówki jajowatej Vertigo moulinsiana. Pilica i jej dopływy są dobrym siedliskiem dla występowania skójki gruboskorupowej Unio crassus. Istotne w skali regionu są populacje: pachnicy dębowej Osmoderma eremita, piskorza Misgurnus fossilis, modraszka telejusa Maculinea teleius i modraszka nausitousa Maculinea nausithous.
Potwierdzenia wymaga występowanie podawanych z terenu ostoi: kreślinka nizinnego i kozy złotawej.
Ostoja posiada bogaty zestaw gatunków owadów i innych organizmów wpisanych na czerwoną listę lub wymienianych w załącznikach do konwencji międzynarodowych. W "Dolinie Górnej Pilicy" licznie reprezentowane są przyrodniczo cenne gatunki ptaków.

2. Suchy Młyn (PLH240016)

Ostoja obejmuje torfowisko niskie w obrębie doliny Pilicy oraz odcinek Pilicy od ujścia Krztyni do miejscowości Przyłęk. Ostoja ma łączną długość ok. 11km. Pilica jest największym lewym dopływem Wisły. Ostoja jest ostatnim, niezmeliorowanym odcinkiem górnego biegu rzeki Pilicy zachowanym w stosunkowo naturalnym stanie. O naturalności doliny Pilicy świadczy duża mozaika siedlisk przyrodniczych, charakterystycznych dla terenów podmokłych i nadrzecznych oraz meandrujący charakter rzeki. Dolina jest tu płaska, w dużej części zabagniona, a w wielu miejscach zachowały się starorzecza. Dno doliny porastają niżowe łąki kośne, wśród których, w miejscach zabagnionych, rozwijają się torfowiska przejściowe       i niskie m.in. torfowisko Białe Błota i Goleniowy. Rzeka płynie w głębokim, naturalnie wyżłobionym, silnie meandrującym korycie. Do krawędzi doliny dochodzą duże kompleksy leśne, wśród których spotkać można także priorytetowe siedliska lasów i borów bagiennych. Ostoja jest jednym                  z trzech istniejących w Polsce stanowisk języczki syberyjskiej - gatunku ważnego dla UE. W 2002 roku odnaleziono tu 100 pędów wegetatywnych oraz tylko 4 pędy kwitnące tej rośliny. Obszar charakteryzuje się ponadto cenną ichtiofauną. Na terenie ostoi odnotowano 2 gatunki ryb cennych dla europejskiej przyrody: głowacza białopłetwego i zanikającego w skali kraju przedstawiciela krągłoustych - minoga strumieniowego. Występuje tu 7 rodzajów siedlisk ważnych dla ochrony przyrody w Europie, które zajmują w sumie ponad 75% powierzchni ostoi. Połowę powierzchni ostoi pokrywają łąki użytkowane ekstensywnie. Występują tu również cenne torfowiska przejściowe oraz priorytetowe dla ochrony europejskiej przyrody - lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla wierzbowe.

3. Źródła Rajecznicy (PLH240033)

Obszar obejmuje dolinę potoku Rajecznica z krasowymi wywierzyskami w obrębie większego kompleksu leśnego o nazwie "Lasy Pradelskie". Rzeka płynie wśród siedlisk niżowego lasu łęgowego, olsu porzeczkowego i ziołorośli. Występuje tu m.in. endemiczny gatunek rośliny - warzucha polska, i inne, objęte ochroną prawną - rośliny obszarów podmokłych np. zachylnik błotny, borówka bagienna, siedmiopalecznik błotny, a także inne - rzadkie gatunki leśne, jak wawrzynek wilczełyko, kukułka fuscha, ciemięrzyca zielona, widłak goździsty, kosaciec syberyjski Iris sibirica.
Przy granicy obszaru z terenami zabagnionymi wykształciły się płaty boru wilgotnego, a na niewielkiej powierzchni także boru bagiennego (około 1 ha). Drzewostany w łęgu olszowo-jesionowym buduje przede wszystkim olsza czarna, z niewielką domieszką brzozy omszonej i jesionu wyniosłego. W większości osiągnęły one III-V klasę wieku i tylko w niewielkich fragmentach występują drzewostany młodsze niż 40 lat. Dodatkowo, źródliskowy obszar Rajecznicy zasiedla trwała populacja bobrów, których żeremia w istotny sposób kształtują warunki siedliskowe lasu.