Przyroda w Gminie Pilica

Ze względów na znaczne zróżnicowanie rzeźby terenu i sposobu jego zagospodarowania  świat przyrody ożywionej obszaru Gminy jest niesłychanie bogaty. Do najważniejszych zbiorowisk zaliczyć należy:

suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion),

murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pallentis),

zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) ,

ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium),

niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris),

torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea) ,

górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk ,

wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis,

jaskinie nieudostępnione do zwiedzania,

kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion),

żyzne buczyny (Dentario glandulosae-Fagenion, Galio odorati-Fagenion),

ciepłolubne buczyny storczykowe (Cephalanthero-Fagenion),

grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum),

jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis-Acerion pseudoplatani) ,

łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy żródliskowe),

Na podkreślenie zasługuje fakt występowania na terenie obszaru Natura 2000 PLH240034 licznych stanowisk najpiękniejszego z polskich storczyków – obuwika pospolitego oraz wielu innych gatunków m.in. buławnika mieczolistnego.

Świat zwierząt jest równie bogaty, liczba gatunków bezkręgowców liczona jest w tysiącach, występują wszystkie gatunki kręgowców powszechne dla Jury m.in. ropucha szara, żaba trawna i moczarowa, jaszczurka zwinka, padalec, żmija zygzakowata, zaskroniec, sowy, puchacze, pustułki, kruki, myszołowy, drozdy skalne, pliszki górskie, zimorodki, dzięcioły czarne, muchołówki, bory, wydry, tchórze, kuny, zające, sarny, jelenie, dziki, lisy, borsuki itd. I oczywiście kilkanaście gatunków tak typowych dla Jury nietoperzy.

Rezerwaty przyrody :

1. Rezerwat Smoleń

Rezerwat krajobrazowy o powierzchni 4,32ha utworzony w 1959r. w celu ochrony wzgórza zamkowego z ruinami średniowiecznego Zamku Pilcza (Smoleń). Jest to jedno z wyższych wzniesień na terenie gminy (486 m n.p.m.) zbudowane z biohermalnych wapieni skalistych jury górnej, o ładnie rozwiniętej rzeźbie krasowej. Najwyższy poziom skał zajmują ruiny zamku, zbocza wzgórza porasta starodrzew bukowo grabowy z domieszką modrzewia i innych gatunków, jednak dominuje buczyna sudecka. W runie m.in.: bluszcz pospolity, kokoryczka okółkowa, kopytnik pospolity, marzanka wonna, śnieżyczka przebiśnieg oraz paproć zanokcica zielona, języcznik zwyczajny.

2. Rezerwat Ruskie Góry

Rezerwat leśny o powierzchni 153,65ha utworzony w 2000r. w celu ochrony walorów krajobrazowych i przyrodniczych zalesionych Ruskiej

 Górze i sąsiednich wzniesień. Północno-zachodnia część rezerwatu to obszar o bardzo urozmaiconej rzeźbie terenu z licznymi dużymi masywami skalnymi, głębokimi dolinkami o charakterze skalnych wąwozów, jaskiniami, schroniskami skalnymi i innymi elementami typowymi dla terenów krasowych. Część południowo-wschodnia to łagodne grzbiety i stoki rozcięte dolinkami erozyjnymi i innymi formami wykształconymi w pokrywach lessowych.

Na terenie rezerwatu dominują zbiorowiska leśne w tym: żyzna buczyna sudecka, kwaśna buczyna niżowa, ciepłolubna buczyna storczykowa, jaworzyna górska, świeży bór sosnowy oraz dwa nieleśne zbiorowiska dywanowe. Wśród ponad 230 gatunków roślin 23 objętych jest ścisłą ochroną: dziewięćsił bezłodygowy, goryczuszka gorzkawa, goryczuszka orzęsiona, języcznik zwyczajny, lilia złotogłów, naparstnica zwyczajna, orlik pospolity, paprotka zwyczajna, pomocnik baldaszkowy, rojnik pospolity, śnieżyczka przebiśnieg, wawrzynek wilczełyko, widłak goździsty oraz storczyki - buławnik czerwony, buławnik mieczolistny, buławnik wielkokwiatowy, gnieźnik leśny, kruszczyk rdzawoczerwony, kruszczyk szerokolistny, podkolan biały, storzan belistny, wyblin jednolistny i żłobik koralowaty.

Równie bogaty jest świat zwierząt rezerwatu, a na szczególną uwagę zasługują m.in. chrząszcze z rodziny biegaczowatych.

Parki krajobrazowe :

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd

Największy z Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, utworzony w latach 80-tych XX w. Jego powierzchnia to ponad 600km², obejmuje najwartościowszą część Wyżyny Częstochowskiej i niewielkie fragmenty sąsiednich regionów.

Akcentem dominującym w krajobrazie są ostańce zbudowane z wapieni górnojurajskich, liczne jaskinie i schroniska skalne, źródła i inne obiekty związane ze zjawiskami krasowymi. Urozmaiceniem krajobrazu są liczne suche doliny i obniżenia terenu wypełnione piaskami rzecznolodowcowymi i eolicznymi związanymi z okresem zlodowaceń. Obszar Parku charakteryzuje się stosunkowo rzadką siecią wód powierzchniowych, odwadniany jest niewielkimi dopływami Warty i Pilicy, które to rzeki biorą swój początek w jurajskich wywierzyskach oraz przez Przemszę i jej dopływy.

Dzięki specyficznym uwarunkowaniom przyrody nieożywionej Park jest jednym z najbogatszych w Polsce obszarów przyrodniczych, opisano tu ponad 1300 gatunków roślin, ok. 3000 gatunków bezkręgowców i setki gatunków kręgowców. Do najwartościowszych grup zaliczyć należy gatunki związane z biotopami jaskiń, muraw kserotermicznych, naskalnych i napiaskowych oraz grądami i buczynami.

Jednak Park to nie tylko walory przyrodnicze. Nazwę swą wziął od Orlich Gniazd, czyli ruin średniowiecznych warowni wznoszonych na szczytach ostańców skalnych. Poza grodziskami, zamkami i pałacami liczne są zabytki sztuki sakralnej i związane z budownictwem ludowym. Na uwagę zasługują relikty związane z wydarzeniami Powstań Narodowych, Wielkiej Wojny i Drugiej Wojny Światowej.

Park Krajobrazowy Orlich Gniazd chroni południową część Gminy.

Obszary Natura 2000 :

1. Ostoja Środkowojurajska (PLH240009)

Ostoja położona jest w dwóch rejonach: śląskim (67%) i małopolskim (33%) w centralnej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Obszar obejmuje łagodne wzniesienia zbudowane ze skał jurajskich poprzecinane licznymi dolinami. Charakterystyczne na tym terenie ostańce wapienne otaczają lasy - głównie buczyny oraz jaworzyny górskie. Natomiast na bezleśnych przestrzeniach ostańcom towarzyszą bogate florystycznie murawy kserotermiczne (gatunki ciepłolubne i sucholubne). Można tu spotkać szereg jaskiń (z różnymi ciekawymi formami naciekowymi) w których zimują nietoperze. Obszar ma duże znaczenie jako cenna ostoja zróżnicowanych siedlisk przyrodniczych - chronionych przez dyrektywę siedliskową. Występują tu unikatowe zbiorowiska naskalne, kserotermiczne (ciepło- i sucholubne) i leśne - łącznie zidentyfikowano 16 rodzajów siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Na szczególną uwagę wśród kompleksów leśnych zasługują płaty żyznej buczyny sudeckiej i jaworzyny górskiej, położone na północno-wschodnich krańcach zasięgu geograficznego. Ponadto jest to ważne miejsce występowania rzadkich gatunków roślin i zwierząt (ośmiu gatunków z II Dyrektywy Siedliskowej). W jaskiniach zimują liczne gatunki nietoperzy, takich jak: podkowiec mały, nocek łydkowłosy, nocek Brandta, nocek rudy, nocek orzęsiony, nocek Natterera, gacek brunatny. Poza tym znajduje się tu najbogatsze i jedno z nielicznych założonych, zastępcze stanowisko endemicznej (lokalnego gatunku) warzuchy polskiej.

2.Buczyny w Szypowicach i Las Niwiski (PLH240034)

Ostoja położona jest na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i obejmuje pasmo wzgórz wapiennych między miejscowością Pradła na północy, a miejscowością Mokrus na południu. Składają się na nią trzy wyspy leśne: dwie o wielkości kilkuset hektarów i jedna, kilkunastohektarowa. Lasy liściaste stanowią 84% powierzchni terenu, lasy mieszane 12%, a lasy iglaste 3%, pozostałą część obszaru zajmują siedliska rolnicze.

Obszar charakteryzuje się stosunkowo niewielkimi deniwelacjami terenu, choć w ich morfologii widoczne są takie formy jak płytko wcięte dolinki. Miejscami spotkać można także wychodnie wapienia. Runo występującej na tych powierzchniach ciepłolubnej buczyny jest bogate, ze szczególnie liczną grupą gatunków z rodziny storczykowatych. Obydwie części ostoi wyróżniają się w rolniczym krajobrazie tej części Jury.

Buczyny storczykowe są rzadko występującym typem siedliska leśnego, zachowały one odpowiednio wysoką reprezentatywność na powierzchni 129,2 ha, a większość płatów liczy co najmniej kilkadziesiąt hektarów. Drugim typem siedliska o znaczeniu europejskim jest żyzna buczyna górska, występująca tu na peryferiach swojego występowania, którego centrum znajduje się w Karpatach i Sudetach. W Ostoi zachował się typowy przestrzenny układ obu buczyn, z których storczykowa zajmuje eksponowane partie grzbietowe oraz stoki południowe i zachodnie, zaś żyzna buczyna górska porasta stoki północne i wschodnie. Ten układ przestrzenny wart jest zachowania.

Omawiana ostoja jest również miejscem występowania bardzo licznych populacji obuwika pospolitego w dobrej kondycji, szczególnie w „Lesie Niwiskim” (kępy liczące do 20 pędów). Ze względu na tendencje do zanikania stanowisk obuwika pospolitego w całej Europie opisywane stanowiska są bardzo cenne. Ponadto położone są one w pobliżu zachodniej granicy zasięgu, dlatego ich ochrona jest szczególnie ważna dla zachowania dotychczasowego kształtu i ciągłości zasięgu w Europie.

Poza Lasem Niwiskim stanowiącym niewielki fragment PLH240034 ostoja położona w obrębie Gminy Pilica.

Źródliska w Pilicy-Piaski      - zespół źródeł w dolinie rzeki Pilica ze stanowiskami regionalnie rzadkich i ustępujących gatunków roślin.