Skansen Rzeki Pilicy

Skansen Rzeki Pilicy powstaje od 2000 roku z inicjatywy  Stowarzyszenie Przyjaciół Pilicy i Nadpilicza oraz władz samorządowych Tomaszowa Mazowieckiego. Najbardziej rozbudowana jest ekspozycja zatytułowana „Młynarstwo wodne w dorzeczu Pilicy”. Najważniejszym jej elementem jest drewniany młyn wodny, przeniesiony wraz z całym wyposażeniem w latach 1998-2000 ze wsi Kuźnica Żerechowska, położonej nad rzeką Luciążą

Wnętrze budynku zajmuje ekspozycja poświęcona tradycjom młynarstwa wodnego w dorzeczu Pilicy, której głównym elementem są ruchome modele młynów oraz makiety mostów. Pod wiatą obok budynku młyna umieszczono ponad 30 kamieni młyńskich pochodzących z nieistniejących już młynów z dorzecza Pilicy
Jest to największa tego typu kolekcja w Polsce. W skansenie można także oglądać obiekty i eksponaty pochodzące ze Spały, gromadzone w dziale „Pamiątki po dawnej Spale”. Większość z eksponowanych pamiątek pochodzi z czasów, kiedy Spała pełniła funkcję rezydencji rosyjskich carów (na przełomie XIX i XX wieku). Znajdziemy tu m.in. niewielki budynek będący niegdyś carską toaletą, a także dwa ozdobne słupki z jednej z bram wjazdowych do Spały oraz dwa słupki z parkanu ogradzającego niegdyś spalską rezydencję. W późniejszym czasie do tych spalskich pamiątek dołączyła wartownia, znajdująca się przy jednej z bram wjazdowych do rezydencji prezydenckiej w Spale w okresie II Rzeczpospolitej

Perełką Skansenu Rzeki Pilicy jest budynek poczekalni kolejowej z przystanku Czarnocin. Ten całkowicie drewniany i misternie zdobiony obiekt został zbudowany jako pawilon ekspozycyjny Dyrekcji Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej na odbywającą się w 1896 r. Wszechrosyjską Wystawę Przemysłowo-Artystyczną w Niżnym Nowogrodzie

Po zakończeniu wystawy pawilon został zdemontowany i przewieziony na trasę Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, gdzie ustawiono go na przystanku „Wolbórka” pod Będkowem (od 1925 r. „Czarnocin”, obecnie z powrotem „Wolbórka”).

Miejscem wystaw czasowych jest w Skansenie budynek dawnej świetlicy z nieistniejącej już kolonii letniej w Wąwale, przykład tzw. architektury uzdrowiskowej.
Został zbudowany w latach 20-tych XX wieku przez Ubezpieczalnię Społeczną w Tomaszowie Mazowieckim dla dzieci z biednych rodzin. Poza wystawami czasowymi w budynku świetlicy prezentowana jest część z gromadzonej w Skansenie kolekcji poświęconej tradycjom wioślarskim i szkutnictwu ludowemu na Pilicy (łodzie i kajaki). W obu budynkach gromadzone są rzadkie archiwalia, materiały ikonograficzne oraz biblioteka wydawnictw poświęconych Pilicy i terenom Napilicza.

Skansen przecina symboliczna „Oś rzeki Pilicy”.
Stoi na niej zbudowana w Gdańsku w 1907 r. żelazna barka robocza typu „Szczupak”, żelazna łódź saperska sprzed II wojny światowej, fragment przęsła mostu wybudowanego w 1957 r. przez saperów Ludowego Wojska Polskiego na Pilicy w Brzustówce (dzielnica Tomaszowa Mazowieckiego), wojskowy rzeczny kuter holowniczy KH-200, elementy mostu pontonowego typu PP-64 oraz wieżyczka ratownika, która od lat 60. XX w. znajdowała się przy kąpielisku w nadpilickiej przystani Tomaszowa.

Pilickie militaria zgromadzono w dziale „Wojenne trofea Pilicy”.
Najcenniejszym eksponatem jest jedyny na świecie eksperymentalny, opancerzony ciągnik artyleryjski Luftwaffe na podwoziu SdKfz 8, nazywany potocznie „Lufcikiem”. Został on wydobyty z Pilicy w 1999 r., a więc 54 lata po zatonięciu. Także z koryta rzeki wydobyto ciągnik artyleryjski FAMO oraz czołg T-34 – oba pojazdy z II wojny światowej. Poza nimi można zobaczyć radzieckie armaty dywizyjne oraz fragmenty dział produkcji niemieckiej.

 W Skansenie przygotowano również ekspozycję plenerową zatytułowaną „Fortyfikacje Linii Pilicy”, gdzie można zobaczyć zrekonstruowaną niemiecką transzeję z 1944 r. oraz 31-tonowy żelbetowy schron typu Tobruk.W tylnej części skansenu stoi przedwojenny budynek brogu (10), przeniesiony z Ośrodka Hodowli Żubrów w Smardzewicach.

Na zapleczu skansenu odtwarzane są również wydarzenia, które miały miejsce nad Pilicą i były z nią ściśle związane. Dotychczas odbyły się tu między innymi takie wojenne inscenizacje jak: „Pojmanie pilickich szmuglerów” (2004), „Styczeń 1945 nad Pilicą” (2005), „Obrona Niebieskich Źródeł” (2005 i 2006), „Forsowanie Linii Pilicy” (2006), „Kino frontowe - Linia Pilicy 1944” (2006), „Pilickie Verdun” (2007), „Wrzesień 1939 - epizod nadpilicki” (2007), „Przełamanie Linii Pilicy” (2008) „Wrzesień 1939. Inowłódz-Dęborzeczka” (2008), „W nadpilickich okopach-zima 1915” (2009), „ Pilicki epizod bitwy tomaszowskiej. Wrzesień 1939” (2009), „Na pilickiej rubieży. Styczeń 1945” (2010), „Budziszyn 1945” (2010), „Na przedpolach Tomaszowa – Wrzesień 1939” (2010). Oprócz wojennych rekonstrukcji Skansen organizuje różnego rodzaju imprezy o charakterze pikniku rodzinnego, których motywem przewodnim jest Pilica, jak np. coroczna Majówka Historyczna.

Działalność Skansenu Rzeki Pilicy została w 2005 r. doceniona przez Polską Organizację Turystyczną, która przyznała mu Certyfikat za Najlepszy Produkt Turystyczny Roku 2005 w konkursie „Muzeum bez kapci”. W wyniku plebiscytu na 10 największych atrakcji turystycznych regionu łódzkiego skansen znalazł się wśród laureatów i otrzymał tytuł „Perła w Koronie Ziemi Łódzkiej 2008”. Na początku 2009 r. Skansen otrzymał także nagrodę w dorocznym konkursie „Przyjazny Brzeg”, organizowanym przez PTTK i Polski Związek Żeglarski. Uhonorowanie tymi nagrodami potwierdziło dokonania Skansenu w dokumentowaniu, przybliżaniu i propagowaniu tradycji wodniackich na Pilicy.